Ewa Tomaszewska
Jan Dorman
Syn Stanisława i Jadwigi, ur. 11.03.1912 w Sosnowcu, zm. 21.02.1986 w Będzinie. Był założycielem i wieloletnim dyrektorem Teatru Dzieci Zagłębia w Będzinie, twórcą scenariuszy, autorem muzyki i scenografii, reżyserem i inscenizatorem.
W latach 1927–1933 uczył się w Seminarium Nauczycielskim w Sosnowcu, gdzie aktywnie uczestniczył w działalności teatru szkolnego. Uczył się też w tym czasie gry na skrzypcach (J. Czubaty) i na fortepianie (Cichoń) oraz rysunku (W. Araszkiewicz, J. Mehoffer).
Po ukończeniu Seminarium Nauczycielskiego, jesienią 1934 roku, Dorman podjął pracę nauczyciela na Polesiu (Mokra Dąbrowa, Łohiszyn, Dostojewo), gdzie także prowadził chóry dziecięce, organizował przedstawienia teatralne i wystawy szkolne.
W lipcu 1938 roku Dorman wziął ślub z Janiną Polańską, która stała się jego najwierniejszą towarzyszką nie tylko w życiu, ale także w pracy artystycznej. Od jesieni 1938 Dorman rozpoczął studia w krakowskiej ASP, w tzw. „szkole Dadleza”, które jednak przerywa wojna. W czasie studiów Dorman pracuje najpierw w świetlicy Polskiego Białego Krzyża, a potem jako wychowawca w Domu Tramwajarzy. W tym czasie poznaje też prof. St. Szumana, z którym zaraz po wojnie nawiąże bliższą współpracę.
Wiosną w 1945, Dormanowie podejmują pracę jako nauczyciele w sosnowieckich szkołach, a już we wrześniu za sprawą starań Jana powstaje Międzyszkolny Teatr Dziecka. Po premierze – Malowane dzbanki (13.12.1945) teatr ten zmienia nazwę na Eksperymentalny Teatr Dziecka i rozpoczyna działalność pod patronatem ZG Związku Zawodowego Górników (1946–1949). Teatr ten ma charakter laboratorium, w którym najważniejszym elementem twórczej pracy jest improwizacja. W tym czasie także organizuje Dorman kurs dla nauczycieli i wychowawców (Wisła, lipiec 1946).
W roku 1949 po utracie poparcia władz ZG ZZG w Sosnowcu, Eksperymentalny Teatr Dziecka zostaje zamknięty, a Dorman zmuszony do poszukiwań nowego miejsca i patrona dla swojego teatru. Po półtorarocznych perturbacjach udaje mu się przekonać władze Będzina do stworzenia teatru w budynku Domu Katolickiego. W ten sposób wiosną 1951 roku powstaje Teatr Dzieci Zagłębia (TDZ) jako stowarzyszenie społeczne kierowane przez Radę Nadzorczą i kontrolowane przez Komitet Opiekuńczy. Dyrektorem zostaje Jan Dorman.
Jeszcze przed prawnym usankcjonowaniem działalności TDZ, zespół przygotował pierwsze przedstawienie – Awantura z ogniem, wg A. Świrszczyńskiej (22.07.1950), zaś po formalnym utworzeniu teatru przygotowano premierę bajki koreańskiej Bracia (1.06.1951). W 1953 roku MKiS przyznaje TDZ subwencję, która za pośrednictwem Centralnego Zarządu Teatrów zasila jego budżet. Dopiero w 1969 TDZ staje się sceną państwową.
W 1958 dochodzi do premiery przełomowego przedstawienia – Krawiec Niteczka wg K. Makuszyńskiego. Dorman, w bezparawanowej inscenizacji, tworzy teatralną rzeczywistość zarówno przez widocznych dla widzów aktorów, jak i przez lalki. Wymusza to nowy sposób gry aktora, który posługuje się logiką dziecięcej zabawy. Zrytmizowany tekst wypowiadany był na sposób muzyczny, nastąpiła też rytmizacja działań aktora. Na wzór zabaw iluzyjnych dzieci wprowadza Dorman wielofunkcyjność przedmiotu czy tworzenie akcji scenicznej na zasadzie skojarzeń. Tę formę teatru nazwie teatrem zabawy i będzie rozwijał w kolejnych premierach. W Przygodach Wiercipięty (1961) czy w Śnie nocy letniej (1965) postawił przed aktorami zadanie tworzenia podwójnych, a czasem nawet potrójnych ról. Radosna zabawa z nutą nostalgii dominowała w inscenizacji Koziołka Matołka (1962) czy w Niezwykłej przygodzie Pana Kleksa (1966).
Z czasem przestrzeń gry stawała się coraz bardziej ascetyczna, a środki teatru lalek zostają przeniesione w sferę symbolu i metafory, które kreował aktor działający w „żywym planie” (Młynek do kawy – 1963; Don Kichot – 1963; Która godzina – 1964, Niebieski Ptak 1963). Zaczął Dorman także eksperymenty z wyprowadzaniem działań teatralnych poza przestrzeń stricte teatralną, uruchamiał foyer (Młynek do Kawy – 1963), przestrzeń przed teatrem, a nawet – jak w przedstawieniu Kaczka i Hamlet (1968) – wkraczał w przestrzeń szkoły czy przedszkola.
Od 1965 do 1973 roku organizował Dorman w Będzinie Przegląd Zespołów Kolędniczych „Herody”, które miały być też formą święta dla mieszkańców miasta. Współpracował z: Józefem Ligęzą, prof. Romanem Reinfussem, Barbarą Bazielich, Adolfem Dygaczem czy Józefem Świdrem. Bardzo szybko „Herody” stały się niezwykle popularną i oczekiwaną imprezą przyciągającą największych znawców i badaczy teatrów ludowych oraz etnologów nie tylko z Polski, ale i z zagranicy.
Kontakt z obrzędowością i rytualnością scenicznych działań stał się dla Dormana szczególną inspiracją do zmodyfikowania dotychczasowej formuły teatru zabawy. Zaczął odwoływać się do samej struktury i archetypicznej treści tych widowisk. Rytm dziecięcej zabawy zaczął nabierać powagi rytuału, wykorzystanie rekwizytu jako źródła metafory wyparło wielofunkcyjność przedmiotu, zabawowe działanie na zasadzie asocjacji przybrało formę kompozycji scen opartych na różnych konwencjach teatralnych.
Przełomowa staje się głośna inscenizacja Szczęśliwego księcia (1967), w której Dorman splótł w jedną całość teatr epicki Brechta, teatr Becketta i teatr zabawy. Powstaje forma teatru poetyckiego, który Dorman nazwał teatrem umownym. Kontynuację tego sposobu myślenia odnaleźć można w Budzie Jarmarcznej. Dwunastu wg Błoka (1968) czy Kubusiu Fataliście wg Diderota (1972). Zaobserwować można także inne zjawisko – postaci z poprzednich inscenizacji zaczynają pojawiać się w następnych, aktorzy zaś zostają przypisani do pewnego typu ról (np. Janina Dormanowa – Matka Courage). Należy podkreślić, że przemiany stylu Dormana łączą się nierozerwalnie z momentem rozpoczęcia współpracy z synem, Jackiem, który projektuje scenografie do najważniejszych inscenizacji ojca.
Po pobycie w Paryżu i w Amiens (1969), gdzie na Międzynarodowej Wystawie Scenografii organizowanej przez ITI zaprezentowana zostaje koncepcja teatru Dormana, realizuje on przedstawienia inspirowane formą teatru japońskiego (La Fontaine, 1970) oraz happeningiem (Kandyd 1974).
Jednocześnie, wraz z kolejnymi premierami Dorman coraz bardziej odchodzi od klasycznego teatru dla dzieci. Szczególnym przykładem ambitnego przedstawienia dla przedszkolaków była inscenizacja Jacka i Jana Dormanów – Konik (1975), której prezentacja na Festiwalu Experymenta’76 w Frankfurcie przyniosła Dormanowi rozgłos w całej Europie.
W 1973, na Ogólnopolskim Festiwalu Teatrów Lalek w Opolu Dorman realizuje przedstawienie Choinka Futurystów, które ma formę prowokacji artystycznej. Wywołane tym wydarzeniem wzburzenie całego środowiska lalkarskiego wzmaga krytykę twórczości Dormana i ostatecznie prowadzi do jego przejścia na emeryturę (1977).
Od tego momentu Dorman zaczyna wieloletnią współpracę z wrocławskim Wydziałem Lalkarskim PWST w Krakowie (1977–1986) oraz pracuje jako reżyser realizując premiery w teatrach całej Polski (Skrzydlaty złoczyńca wg poezji J. Tuwima – 1979; Przed zaśnięciem wg poezji K. Iłłakowiczównej – 1980). Rozwija w tym czasie swoją koncepcję teatru inspirowanego muzyką (wg K. Szymanowskiego: Mandragora – 1981 w Katowicach, Harnasie w Bielsku-Białej – 1982 i Król Roger w Lublinie – 1982; wg M. Ravela: Dziecko i czary w Bytomiu – 1984). Organizuje też w Zakopanem niezwykłą imprezę Off-Off Broadway (2 – 4.04.1982), na której prezentowane są jego cztery inscenizacje: Wiosna lato jesień zima (TLiA „Kacperek” w Rzeszowie), Która godzina (TLiA w Wałbrzychu), Przed zaśnięciem (TL „Tęcza” w Słupsku) oraz Szkoła błaznów (PWST Wrocław).
W 1985, Dorman zrealizował przedstawienia Powiedz, że jestem w Teatrze im. Szaniawskiego w Wałbrzychu, Odważną księżniczkę w Teatrze Lalek „Baj Pomorski” w Toruniu, przygotował monograficzną wystawę w ramach Spotkań Teatru Wizji i Plastyki w Katowicach, a w Teatrze Animacji w Jeleniej Górze przygotował Noc Walpurgii na podstawie Fausta Goethego (prem. 26.01.1986). Zmarł 21.02.1986.
